به گزارش خبرگزاری مهر، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، کتاب تندیس جمال در آیینۀ منظومه‌ها، نوشتۀ دکتر زهرا نصر، استادیار دانشگاه پیام نور را چاپ کرد. این کتاب به نقد و بررسی شخصیت، ویژگی‌های جسمانی و ظاهری و جایگاه زن در منظومه‌های غنایی، تعلیمی و عرفانی می‌پردازد که بازۀ زمانی سدۀ چهارم تا هفتم هجری را دربرمی‌گیرد.
فرزند کوچۀ هفت‌پیچ تاریخ، زنده‌یاد استاد دکتر محمد ابراهیم باستانی‌پاریزی، تاریخ‌پژوه پرآوازۀ ایران همواره تاکید داشت که پژوهشگران برای پژوهش در زمینه‌های تاریخی و اجتماعی ایران، بایستی به سروده‌های ادبی توجهی ویژه داشته باشند چراکه برخی از رفتارها و کردارهای ایرانیان که در متون تاریخی به آنها اشاره‌ای نشده است؛ گاه در اشعار شاعران و داستان‌ها و چیزهایی از این دست، بازتاب یافته است. حال دکتر زهرا نصر، با پیروی از این طرز اندیشه، با غور در منظومه‌های ادب پارسی که آیینۀ تمام‌نمای فرهنگ و تمدن و آداب و رسوم و چیزهایی از این دست است تلاش کرده تا جایگاه و شخصیت بانوان را در تاریخ ایران بررسی کند. وی در مبحثی به نام «مروری اجمالی بر جایگاه و موقعیت زن در ایران باستان» جایگاه زن در ایران باستان را مرور کوتاهی می‌کند.
نخستین فصل این کتاب «منظومه‌های غنایی» نام دارد که دربردارندۀ سه بخش است. بخش نخست به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در منظومۀ عاشقانه و حماسی ورقه و گلشاه عیوقی پرداخته است. این منظومه، یکی از متن‌های فارسی به‌جای‌مانده از سدۀ پنجم هجری است که مربوط به قوم عرب است و حال و هوای حاکم بر داستان با حال و هوای دیگر داستان‌های عاشقانۀ عربی تناسب دارد.
نویسنده، عیوقی شاعر این منظومه را در وصف زیبایی گلشاه ناتوان توصیف می‌کند این‌درحالی است که شاعرانی چون عطار و نظامی در میدان وصف می‌تازند و جلوه‌های ذوق و قریحۀ بی‌بدیل خویش را با ایجاد تشبیهات و استعارات تازه و زیبا در این عرصه به نمایش می‌گذارند. عیوقی، استعداد و هنرمندی چندانی در زمینۀ توصیف جنبه‌های غنایی داستان نشان نداده است که از دید دکتر نصر، بی‌بهرگی شاعر از دستیابی به نتایج کامل و رشد روزافزون زبان فارسی در ایجاد ظرفیت‌ها و عرصه‌های مناسب برای وصف و نیز مختصر بودن منظومه و همچنین دیرینگی منظومه، از دلایل ناتوانی عیوقی در این میدان است. «چشم‌های پرعتاب و نافذ چون نرگس سیاه ناوک‌انداز»، «گیسوی بلند چون کمند مشکین»، قد و قامتی بلند چون سرو سیمین»، «فرورفتگی چانه که به چاه زنخدان می‌ماند» نمونه‌هایی از توصیف عیوقی از گلشاه است.
بخش دوم از فصل نخست به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در خسرو و شیرین نظامی اختصاص یافته است. نویسنده، نخست دیدگاه نظامی دربارۀ عشق و عاشقی را بررسیده است و از دید وی، نظامی عشق را محراب فلک و مایۀ ارزش و رونق جهان می‌داند و بر این باور است که عشق ورزیدن پیشۀ همۀ صاحبدلان حقیقی است. نظامی هر چیزی جز عشق را زرق‌سازی و هر کاری جز عشق‌بازی را بازی می‌داند که بی‌بهرگان از عشق، فسرده و مرده‌اند حتی اگر صد جان داشته باشند.
دکتر نصر، شیرین را بزرگ‌ترین قهرمان این داستان و شاخص‌ترین اسطورۀ این حماسۀ غنایی می‌داند که در وجودش همۀ آمال و انتظارات قوم ایرانی از زن متجلی شده است. شیرین، تنها معشوقۀ خسرو نیست تا روزی به حرمسرای او پا گذاشته و روزی دیگر در کنارش جان داده باشد؛ او پروردۀ آمال و آرزوهای مردان ایرانی است که همۀ ویژگی‌ها و صفات مطلوب و دلخواه یک زن را در وجود خویش جای داده است.
نویسنده، شیرین را صادق‌ترین شخصیت منظومۀ «خسرو و شیرین» در ادعای عاشقی می‌داند که به درک ژرف و درستی از عشق دست یافته و می‌کوشد تا تمام اصول عاشقی را رعایت کند و به سبب عشق به خسرو و وفاداری به خسرو، هرگز دل به فرهاد نمی‌سپارد. همچنین مهمترین صفت و ویژگی اخلاقی شیرین خویشتن‌داری و پاکدامنی است. زیرکس و درایت، بلند همتی، سرسختی و پایداری تا رسیدن به مقصد، بزرگ‌منشی و خودستایی، شرم و آزرم، ادب، خردمندی و دانایی، عدالت و انصاف، کرم و بخشندگی، چابک‌سواری و چالاکی، ایمان به خداوند، قدرشناسی، جسارت و سنت‌شکنی و پیشگامی، تمایل به کسب دانش و اعتقاد به سرنوشت از دیگر ویژگی‌های شخصیت شیرین است. نظامی هنگام نتیجه‌گیری در داستان خسرو و شیرین، به یاد همسر درگذشته‌اش آفاق می‌افتد. او هنگام سرودن مرگ شیرین، غم آفاق را در دلش زنده می‌کند و تصویر همسر دلبندش را می‌بیند.
بخش سوم از فصل نخست، به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در لیلی و مجنون نظامی می‌پردازد. نویسنده پس از آوردن چکیدۀ داستان لیلی و مجنون، از ویژگی‌های شخصیت لیلی در این داستان می‌گوید که پاکدامنی و حفظ گوهر عفت، ترس و آزرم، صبوری و بی‌قراری، پیشگامی، سرسختی و پایداری، غبطه خوردن، تردید و کشمکش درونی از ویژگی‌های اخلاقی لیلی است.
فصل دوم به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در بوستان سعدی می‌پردازد. از دید نویسنده، سعدی زمانی که از زن سخن می‌گوید بیشتر زن در جایگاه همسر مد نظر است و کمتر زن در نقش مادر، دختر، معشوق و کنیز دیده شده است. فرمانبرداری از شوهر، خوش اخلاقی، توافق و سازگاری با شوهر، غمگساری از شوهر، دوستی با شوهر، یکدلی با شوهر، پارسایی و پرهیزگاری، خوش سخنی، خردمندی و دانایی از ویژگی‌های مطلوب زنان از دید سعدی است.
فصل سوم این کتاب منظومه‌های عرفانی نام دارد که در بخش نخست به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در حدیقه‌الحقیقه سنایی پرداخته می‌شود. حدیقه‌الحقیقه منظومه‌ای عرفانی است که هدف اصلی سنایی از تصنیف آن، آموزش مدون اصول عرفان در قالب نظم فارسی است. این منظومه نخستین کتابی است که به این شیوه به نظم کشیده شده تا در اختیار اهل طریقت و مردان راه حقیقت قرار گیرد و آنان را در سیر و سلوک عرفانی رهنمون باشد. دکتر نصر بر این باور است که پیشتازی این منظومه بر دیگر منظومه‌های عرفانی از یک سو و طبع و قریحۀ خاص سنایی از سوی دیگر باعث شده است که حدیقه تا حدودی از حلاوت آثار عرفانی عاری باشد. نویسنده در ادامه به ویژگی‌ها زن در حدیقه‌الحقیقه می‌پردازد.
بخش دومِ فصل دوم به نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در آثار عطار اختصاص یافته است. نویسنده در این بخش نگاه عطار به زنان را در منطق‌الطیر، الهی‌نامه، مصیبت‌نامه و اسرارنامه بررسیده است. عطار در حکایت‌های گونه‌گون، مهر و عطوفت مادر را نماد و جلوه‌ای از لطف و عطوفت پروردگار می‌داند و مهر مادری نسبت به فرزندان را بالاترین نمونۀ عطوفت در این جهان خاکی می‌داند. عطار مادر خویش را بانویی نیکوکار و پرهیزگار معرفی می‌کند که به قول حافظ ز هرچه رنگ تعلق پذیرد، آزاد بود. عطار از مادرش به‌عنوان «مرد معنوی» یاد می‌کند و خالصانه‌ترین عبارت‌ها را در رثای مادرش بیان می‌کند.
پارسایی و توکل و ایمان کامل به خداوند، کرم و بخشندگی، خردمندی و زیرکی، ثبات در تفکر و عقیده، برخی از ویژگی‌های زنان در آثار عطار است. نویسنده، نگرش عطار به زن را نگرشی متعادل‌تر و واقع‌بینانه‌تر نسبت به نگرش معاصرین او به زن می‌داند با این حال، او به عنوان فردی از آحاد جامعه در بسیاری از نگرش‌ها و اندیشه‌ها وامدار اندیشه‌های رایج عصر و جامعۀ خویش است. دکتر نصر در ادامه به زندگی رابعه یکی از زنان عارف از دید عطار می‌پردازد.
نویسنده در بخش پایانی به این برآیند می‌رسد که در منظومه‌های غنایی و عاشقانه زن در جایگاه معشوق، حضوری دائمی و پیوسته دارد و تمام حوادث داستان، عموماً حول محور او می‌چرخد درحالی‌که در منظومه‌های تعلیمی و عرفانی، زن در نقش‌های مختلفی چون مادر و همسر و دختر، حضوری پراکنده و کم‌رنگ دارد البته آثار عطار استثناء است چرا که در آثار او زن نمود بیشتری دارد.
این کتاب که جُستاری ارزنده در نقد و بررسی شخصیت و جایگاه زن در منظومه‌های غنایی، تعلیمی و عرفانی است به بهای ۲۸ هزار تومان در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است.
نظر شما